شوش، کهنترین شهر جهان هنوز نفس میکشد
شوش شهر نسبتاً کوچکی است در استان خوزستان و در ۱۱۵ کیلومتری شمال غربی اهواز که آبادانی امروزش را وامدار آرامگاه دانیال نبی است و بدین سبب «شوش دانیال» خوانده میشود. اما باستان شناسان بنیان این شهر را به هزاره پنجم پیش از میلاد میرسانند و میپندارند که شکلگیری آن نقطه عطفی در تاریخ شهرنشینی جهان باستان بوده است. شوش پیش از آنکه آریاییها به فلات ایران بیایند و دولتهای ماد و هخامنشی را تأسیس کنند، تختگاه ایلامیان (عیلامیان) بود؛ و ایلامیان سلسلهای بودند که پیش از ورود آریاییها، درخشانترین تمدن این سرزمین را شکل دادند و پارهای سنتهای خویش را برای هخامنشیان به ارث نهادند. یکی از سه پایتخت هخامنشیان نیز شوش بود. زیراتختجمشید جنبه آیینی و تشریفاتی داشت، هگمتانه در فصل گرما پذیرای دربار و دیوان بود و شوش در سایر اوقات سال این وظیفه را بر دوش میکشید. در روزگاران بعد، از دوران سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان گرفته تا سلسلههای اسلامی، شوش همچنان جای آبادی بود اما در عصر مغول (سده سیزده و چهاردهم میلادی) رو به زوال رفت. از آن پس هیچ نبود مگر خرابههای کهن که در هیبت تپههای بزرگ، بیل و کلنگ باستان شناسان عصر جدید را انتظار میکشیدند. فرانسویان در واپسین دهههای سده نوزدهم به این انتظار پایان دادند و رازهای سر به مهر شوش را گشودند. بیشک آنها بودند که با کاوشهای باستان شناسی خویش، غبار از چهره تاریخ ایران در روزگاران بسیار کهن برگرفتند و آگاهیهای سودمندی را عرضه داشتند. اما برای هر آنچه دادند، بهایی گزاف ستاندند. گنجینههای باستانی شوش را با خود به موزه لوور بردند و برای همیشه حسرت به دل ایرانیان نشاندند.
آرامگاه دانیال نبی
به یک معنا شاید آرامگاه دانیال نبی، مهمترین جاذبه گردشگری شوش باشد؛ زیرا دیرگاهی است که نام دانیال پسوندی است برای شهر شوش و گنبد بلند و مخروطی آرامگاه او نیز نماد این شهر به شمار میآید. دانیال از پیامبران بنیاسرائیل بود که در قرن هفتم پیش از میلاد زندگی میکرد و همراه با دیگر یهودیان، توسط بختالنصر، پادشاه بابِل به اسارت گرفته شد. اما چون توانست یکی از خواب های بختالنصر را بدرستی تعبیر کند، از اسارت رهایی یافت و همراه با گروهی از همکیشان خود به شوش مهاجرت کرد. او در این محل که هنوز حال و هوای روستایی داشت و شکوه آینده خود را پیدا نکرده بود، اقامت گزید و همانجا درگذشت. مقبره دانیال از دوران باستان تا به امروز همواره مورد احترام مردم و زیارتگاه اهالی خوزستان بوده و از نخستین بناهای تاریخی ایران است که به سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
تپه آکروپل
در شوش و اطراف آن محوطههای باستانی زیادی از هزارههای پیش از میلاد تا سدههای میانی اسلامی وجود دارد که همگی در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده و تحت حفاظت بینالمللی قرار گرفتهاند. مهمترین آنها، تپه آکروپُل است که مُشرِف به شهر و در فاصله نسبتاً کمی از مقبره دانیال نبی قرار دارد. این تپه، ۲۷ طبقه یا لایه باستانی از تمدنهای دوره ایلامی، هخامنشی، پارتی، ساسانی و اسلامی را در خود جای داده است و بسیاری از آثار مهم تمدن جهان مانند منشور حمورابی در آن کشف شدهاند. فرانسویانی که در دوره قاجاریه برای کاوش این تپه به شوش آمدند، بر فراز آن قلعه آجری بزرگی را ساختند که همچنان باقی و یکی از دیدنیهای شهر شوش است. البته دیدن این قلعه آه و افسوس را به دل گردشگران مینشاند، چون فرانسویان برای ساخت آن از آجرهای لعابدار چند هزار ساله تمدن ایلامی به عنوان مصالح ساختمانی استفاده کردهاند! به هر روی از فراز تپه آکروپل میتوان منظره کاملی از شهر شوش و محوطههای باستانی پیرامونش را نظاره کرد. در پایین تپه و در یک باغ پر دار و درخت نیز موزه باستانشناسی شوش قرار دارد که برخی آثار تاریخی به دست آمده از محوطههای تاریخی این شهر در آن نگهداری میشود. آثار این موزه در واقع ته مانده آن چیزی است که فرانسویان موفق به کشف و خروج آنها از ایران نشدند.
آپادانای شوش
در همسایگی تپه آکروپل، بقایای کاخ زمستانی قرار دارد. این بنا در فاصله سالهای ۵۲۱ تا ۵۱۵ میلادی توسط داریوش اول هخامنشی بنا شده و میتوان گفت که ساخت آن با آغاز ساخت تخت جمشید همزمان بوده است. کاخ داریوش در شوش که به نام آپادانا شناخته میشود، بیش از ۱۰ هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از ۱۱۰ فضای معماری کشف شده است. در اینجا نیز آثار مهمی از دوره هخامنشی از جمله کاشیهای لعابدار با نقش سربازان جاویدان و نیز سرستونهای سنگی گاو در سر کشف شدهاند که اکنون در موزه لوور نگهداری میشوند.
کاخ شاوور
از دیگر کاخهای باستانی بازمانده در شهر شوش، کاخی است متعلق به اردشیر دوم هخامنشی که چون در کنار رودخانه شاوور قرار گرفته، به کاخ شاوور معروف شده است. تا سال ۱۳۴۸ اطلاعی از وجود این کاخ در دست نبود اما در این سال هنگام عملیات عمرانی در کنار رود شاوور، تیغه یکی از بولدوزرها به یک پایه ستون سنگی گیر کرد و معلوم شد که زیر خاک آثار باستانی پنهان شده است. نهایتاً با تلاش باستانشناسان در سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ کاخ شاوور از زیر خاک بیرون آمد. آنچه اکنون از این کاخ دیده میشود، تعدادی ته ستون سنگی و پلان معماری آن است.
آرامگاه دعبل خزایی
بعد از آرامگاه دانیال نبی، مهمترین زیارتگاه شهر شوش، آرامگاه دعبل خزاعی از شاعران پرآوازه عرب است. او در سده دوم و سوم هجری، یعنی در دوره خلافت عباسیان میزیست و در اشعار خود امامان شیعه و اهل بیت پیامبر اسلام(ص) را میستود. نقل است که امام رضا(ع) به پاس ارادت دعبل به خاندان پیامبر، جامه خود را به او بخشید. آرامگاه دعبل در مرکز شهر شوش و در مجاورت مرکز فرهنگی دعبل خزایی قرار دارد.
زیگورات چغازنبیل
بسیاری از جاذبههای گردشگری شوش، بیرون از محدوده این شهر و در فواصل دور و نزدیک به آن واقع شدهاند. مهمترین آنها زیگورات چغازنبیل است که به عنوان قدیمیترین معبد موجود در ایران، بیش از ۳۳۰۰ سال قدمت دارد و نخستین اثر ایرانی است که به سال ۱۳۵۸ خورشیدی در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شد. زیگورات چغازنبیل که بین رودهای دز و کرخه و در میانه مزارع نیشکر هفت تپه جای گرفته، بنایی است آجری که ۳۳۰۰ سال پیش برای دو خدای بزرگ عیلام، یعنی این شوش یناک، خدای بزرگ شوش و نــپیریشا، خدای آسمانها، ساخته شد و در ساختش بیش از یک میلیون آجر به کار رفت. عیلامیان، زیگورات خود را که نمادی از عروج به آسمان بود، در ۵ طبقه و با بلندای ۵۲ متر ساختند اما طی صدها سال سه طبقه فوقانی آن فروریخت و دو طبقه دیگر زیرخاک مدفون شد. بدینسان یکی از بزرگترین معابد جهان باستان به شکل سبد وارونهای درآمد که در زبان لرهای منطقه، چغازنبیل (تپه شبیه زنبیل) خوانده میشد. تا اوایل قرن بیستم، کسی نمیدانست که زیر این زنبیل وارونه چه گنجینه بزرگی پنهان شده اما نهایتاً کنجکاوی یکی از کارمندان شرکت نفت ایران و انگلیس که در آن حوالی کار میکرد، پای باستانشناسان را به محل باز کرد و زیگورات چغازنبیل از سال ۱۹۵۱ طی ۱۱ سال بوسیله باستانشناسان فرانسوی از زیر خاک بیرون کشیده شد. اگر به دیدن زیگورات بروید، میتوانید همان نزدیکیها بقایای شهر باستانی «دور- اونتاش»، خرابههای چند معبد کوچک و مقبره خانوادگی شاهان عیلام را نیز ببینید. این اثر سترگ ۴۲ کیلومتر با شهر شوش فاصله دارد و مسیر آن از میان مزارع نیشکر هفت تپه و جنگلهای کرخه و دز میگذرد.
موزه و محوطه باستانی هفت تپه
در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر شوش و در میانه مزارع نیشکر، محوطه باستانی هفت تپه قرار گرفته است که دیرینگی آن به هزارههای پیش از میلاد مسیح میرسد و آثار به دست آمده در آن زینت بخش موزههای ایران است. البته بخشی از این آثار در موزه هفت تپه به نمایش گذاشته شدهاند. افزون بر این، مرکز مرمت زیگورات چغازنبیل نیز در هفت تپه قرار دارد.
ایوان کرخه
ایوان کرخه از مهمترین آثار معماری خوزستان است که حدود ۱۷۰۰ سال قدمت دارد. شاپور دوم ساسانی در ۲۵ کیلومتری غرب شوش و در ساحل راست رود کرخه، شهری را بنا کرد که «ایران کردشاپور» خوانده میشد و بعدها به ایوان کرخه معروف شد. بقایای این شهر که تأثیر مهمی در معماری ایران داشته است، در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی کشف شد و در زمان جنگ تحمیلی از سوی نیروهای مهاجم عراقی، آسیب زیاد دید. مهمترین بازمانده شهر ایران کردشاپور کاخی است متعلق به شاپور ساسانی که ایوان کرخه نام خود را از آن گرفته است.
امکانات و خدمات گردشگری
شوش باوجود جذابیت فراوان، هنوز دارای زیرساختهای گردشگری کافی و مناسب نیست. تنها مکان اقامتی شهر، هتل یک ستاره آپاداناست که در خیابان فتح المبین و روبهروی فرمامداری این شهر قرار دارد. به همین خاطر بسیاری از گردشگران شوش در اهواز اقامت میگزینند و سپس به صورت یک روزه به دیدن شوش و زیگورات چغازنبیل میآیند. در همه ترمینالهای اهواز اتوبوس، مینی بوس و تاکسی به مقصد شوش آماده حرکت است. همچنین، راهآهن سراسری در شوش و هفت تپه دارای ایستگاه است. با توجه به پراکندگی دیدنیهای شوش در سطح شهر و پیرامون آن، مسافرانی که تاکسی دربست کرایه میکنند، اگرچه هزینه قابل توجهی را میپردازند اما گردش بهتر و مفیدتری خواهند داشت. سوغات شهر شوش برای گردشگران، یکی سفالهای این شهر است که سابقه تولید آن به هفت هزار سال پیش میرسد و دیگری سبدهای حصیری با برگ درخت خرما و تزئینات کاموایی است که محلیها به آن کپو میگویند. معرق روی چوب و معرق با ساقههای گندم از دیگر صنایع دستی این شهر است که البته فروشگاه خاصی برای عرضه همه آنها وجود ندارد و باید با گشت در شهر و اطراف محوطههای تاریخی، فروشندگان این قبیل کالاها را پیدا کنید.