نگاهی به برپایی مراسم عزاداری سالار شهیدان در نقاط مختلف

گونه های مختلف برپایی مراسم عزاداری برای امام سوم شیعیان را در نقاط مختلف می توان مصداقی از این جمله مشهور دانست: «راه های رسیدن به خدا به تعداد مردم است.»

در هر گوشه از کشورمان بسته به فرهنگ و اقلیم ساکنان آن، نوع و شیوه عزاداری برای امام حسین و ۷۲ یارش شکل و سبک خاص خود را دارد. در جنوب و در شهرهای ساحلی خلیج فارس، مردم در دسته جات پرشمار عزاداران حسینی در حلقه هایی منظم دست بر کمر همدیگر گذاشته و با ریتمی منظم بر سینه می کوبند، در گوشه ای دیگر با ریتم طبل و سنج، بر شانه و کتف خود زنجیر می کوبند، در آذربایجان مراسم «تشت گذاری» بر پا می دارند، در شاهرود علم بندان می گیرند، در خرم آباد بر سر و روی خود گل می مالند و ده ها شیوه و نمونه دیگر. اما فریاد و نیت همه یکی است؛ گریه بر شهید مظلوم کربلا و فرزندان و یارانش در ظهر عاشورای سال ۶۱ هجری قمری. از آن روز که سر حسین بن علی به شمشیر شمربن ذی الجوشن از تن جدا شد، خونی که از تن امام بر خاک داغ کربلا جاری شد تا هنوز سر باز ایستادن ندارد. شیعیانِ همیشه داغدار این مصیبت بزرگ در هر گوشه ای از این کره خاکی که باشند و محرم در هر فصلی از سال باشد آن را به سبک و سیاق خود عزاداری می کنند. شیوه های برپایی مراسم عزای امام در فرهنگ و سنت های مردم همان منطقه نیز در هم تنیده و جدانشدنی است. در ادامه تلاش شده است عزاداری های گوناگون مردم نقاط مختلف کشور به اختصار معرفی شود:

● تشت گذاری در آذربایجان
عزاداری برای سالار شهیدان نزد آذری های ایران از دو روز پیش از محرم آغاز می شود، مراسمی که بخشی از آن به تشت گذاری معروف است. به گواه تاریخ، ریشه این مراسم به برآمدن سلسله صفویان از این گوشه از خاک کشور برمی گردد. زمانی که دولت صفویه تاسیس می شود،

برای اولین بار در تبریز، مذهب شیعه مذهب رسمی اعلام می شود و عزاداری امام حسین علیه السلام از همان تاریخ به عنوان یک رسم رونق می گیرد، قزلباش ها که نیروی نظامی دولت صفویه را تشکیل می دادند و همراه با اسب و شمشیر و کتل و سنج و طبل، در ایام عاشورا همراه با مردم عزاداری می کردند. نظامی بودن قزلباش ها و لباس ها و یراق متحدالشکل آنها دسته های عزاداریشان را به حالتی حماسی و نظامی بدل می کرد.

نمونه های این عزاداری در اطراف آذربایجان هنوز مرسوم است، در این مراسم افراد در کنار هم قرار می گیرند و با نظم خاصی همراه با به دست گرفتن شمشیر یا چوب و با آهنگی که با نواخته شدن طبل ها، ساخته می شود و با سرودن اشعار حماسی و آهنگین، مراسم را ادامه می دهند. غیر از آن، آذری ها مراسم ویژه دیگری هم دارند به نام تشت گذاری. این مراسم با نوحه سرایی شروع شده و مردم با سینه زنی در سوگ حضرت ابوالفضل (ع) عزاداری می کنند. ریش سفیدان هیات ها که به آنها «حسین چی» گفته می شود، مسوول مراسم هستند.

یکی از آنها پرچمی به دست می گیرد و جلوتر از دیگران حرکت می کند و «حسین چی» دیگری تشت خالی به دوش گرفته و دنبال او راه می افتد. دنبال آنها هم حسین چی های دیگر با مشک و کوزه های پر آب حرکت می کنند.

در نهایت، حسین چی بزرگ طشت را در گوشه ای از مسجد یا حسینیه می گذارد و بقیه آب کوزه ها و مشک ها را در آن خالی می کنند.

پس از این کار، روضه می خوانند و سپس هر کسی به نوبت تشت را می بوسد و لیوانی از آب آن را به نیت تبرک می نوشد. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب رود فرات است که به روی امام حسین(ع) و یارانش بسته شد.

● حسینیه اعظم زنجان، حسینیه ای شلوغ تر از شهر
حسینیه اعظم شهر زنجان حسینیه ای است که یک روز از سال، همزمان با ۸ محرم، جمعیتش از جمیعت خود شهر زنجان بیشتر می شود. حاضران در مراسم این حسینیه، گاه به ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر هم رسیده است، حال آنکه جمعیت شهر زنجان بر اساس آخرین سرشماری، ۳۴۱ هزار نفر اعلام شده است. مراسم حسینیه اعظم زنجان از آن دسته مراسم های سنتی عزاداری برای امام حسین است که تغییر خاصی در شکل و محتوای سنتی آن رخ نداده، چرا که در این دسته نه علم کشی می کنند و نه از زنجیر زنی و طبل و دهل رایج در دسته های عزاداری خبری است و هرچه هست فقط بر سر و سینه کوفتن صد ها هزار عزاداری است که در مراسم شرکت کرده اند. تاریخچه شکل گیری این حسینیه به یک قرن گذشته بازمی گردد، اولین سند مکتوب مرتبط با آن به ماه صفر سال ۱۲۹۵ هجری قمری برمی گردد، این سند مربوط به وقفنامه دو شخص خیر و نیکوکار به نام های (حاج میرزا محمد نقی و حاج میرزا بابایی) تاجر که دو باب دکان را به این منظور وقف کرده اند آمده است. حالا پس از گذشت حدود صد سال از آن تاریخ محلی که دو خیر زنجانی وقف مراسم عزای امام حسین کرده اند همزمان با هشتم محرم به میعادگاه دوستداران سقای دشت کربلا بدل می شود. حاضران در این مراسم علاوه بر اهالی شهر، جمعی از اهالی استان های آذری زبان همسایه و حتی کشور آذربایجان هستند که خود را به زنجان می رسانند تا در این آیین بی نظیر شرکت کنند. تعداد بسیار بالای نذورات از سراسر جهان از جمله چندین هزار گاو و شتر و گوسفند اهدایی و قربانی کردن آنها پیشاپیش دسته از جمله تصاویر ماندگار این حسینیه در هر سال است. مسجد حسینیه اعظم زنجان و گرمابه قدیمی آن در جنوبی ترین بخش بافت قدیمی شهر زنجان و در محله ای معروف به «سیدلر» واقع شده که به دروازه جنوبی شهر (دروازه قلتوق) مشرف بوده و براساس کتیبه ای که بر سردر ورودی گرمابه این مجموعه قرار دارد، تاریخ تجدید بنای آن به عهد ناصرالدین شاه بازمی گردد.

● گل مالی لرها در خرم آباد به عشق حسین در کربلا
گفته اند گِل، نماد عزاداری و ماتم، برای ایرانیان است. لرهای لرستان و خرم آباد حالا وارث این رسم در روزهای عزا و ماتم برای عزیزان خود و امام سوم شیعیان هستند. آیین خاص گل مالی در لرستان دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم شروع می شود. در این روز همه عزاداران حسینی به حمام رفته و پس از اصلاح سر و صورت و نظافت کامل، لباس های تمیز می پوشند که این روز را «تراش عباس» می نامند. پس از آن عده ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا، به جمع کردن و گردآوری هیزم در سطح شهر می پردازند تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و هوا سرد باشد، عزادارانی که در گِل می افتند (مراسم گِل افتادن) از سرما حفظ شوند. به این منظور عده ای در محل دور افتاده و با خواندن جملاتی از خانه ها تقاضای هیزم می کنند که مردم نیز بسته به میزان نذری که دارند، به آنان هیزم می دهند، البته مدتی است گردآوری هیزم به همت هیات های عزاداری و کمک برخی ارگان های دولتی مانند منابع طبیعی و محیط زیست صورت می گیرد. پس از گردآوری هیزم ها، حوضچه های مخصوص خاک آماده می شود. این در حالیست که تلاش برای گردآوری خاک پاکیزه و مقدس بسیار حائز اهمیت است. در برخی مواقع هیات های مذهبی در خاک تهیه شده برای روز عاشورا، از تربت کربلا نیز استفاده می کنند. شهر خرم آباد در شب عاشورا پر از سکوت است. صبح عاشورا هیات های سینه زنی و زنجیرزنی قبل از طلوع آفتاب بی تاب تر از هر روز محرم شب را به صبح پیوند می دهند. صبح روز عاشورا قبل از طلوع آفتاب، صداهای آشنا و دلگیرانه ساز و دهل، جمعیت عزادار را به سوی میدان شهر و «خره» (گل) عاشورا فرا می خوانند. دسته دسته افراد سینه زن که از سر تا پا در گل غلت خورده اند، در میان دسته های عزادار سینه زنان به سوی مرکز شهر حرکت می کنند و این مراسم تا ظهر عاشورا ادامه دارد. از دیگر رسم های روز عاشورای لرها مراسم «دختران چهل منبر» است. از اول صبح عاشورا، دخترانی سیاه پوش و نقابدار با پای برهنه به صورت گروهی، مجالس عزا و حسینیه های شهر را می گردند و با نیت خواسته های مختلف به ویژه بخت گشایی در هر جلسه و مراسم عزاداری یک شمع روشن می کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.

● علمبندان و کرپ زنی در مازندران
در شب هفتم محرم، مردم شهرهای مختلف استان مازندران، مراسم «علمبندان» را برگزار می کنند. در این شب مردم به پای علم ها می روند و اصطلاحا علم را لباس می کنند. زن ها و مردها در کنار علم ها داخل تکایا حاضر می شوند، علم را با گلاب می شویند و هر کس نذر یا حاجتی دارد پارچه سبزی به آن می بندد. در استان مازندران علاوه بر این مراسمی هست با عنوان «کرپ زنی» که متفاوت با دیگر نقاط کشور است. «کرپ» تکه ای چوب تراشیده شده است که در کف دست قرار می گیرد. در مراسم کرپ زنی، شخصی که این وظیفه را بر عهده دارد، یک جفت «کرپ» را در دست می گیرد و هماهنگ با آهنگ نوحه ای که خوانده می شود، آنها را به هم می کوبد. در مازندران این شیوه به هم کوبیدن کرپ هاست که آن را با کرپ زنی در دیگر شهرهای کشور متفاوت کرده است. همچنین در شهر آمل و روستاهای اطراف آن، مراسم نخل گردانی مرسوم است. از روز اول تا هفتم محرم، مردم به عزاداری می پردازند و در این روزها نذرهایشان را ادا می کنند. در روز هفتم، همه مردم به کنار نخلی می روند و به آن سلام می کنند. آنها بر این باورند که نخل، تابوت امام حسین (ع) است. در روز هشتم، مردم نخل را بیرون می آورند و در محله ها می گردانند. کسانی که نذر شیر دارند، در روز هشتم و نهم و دهم، بین مردم شیر پخش می کنند و نخل به در هر خانه که می رسد، اهالی خانه نذرشان را ادا می کنند. در شب شام غریبان، نخل را دور محله می گردانند و مردم پابرهنه و شمع به دست، همراه نخل به امام زاده می روند و تا صبح سینه زنی و عزاداری می کنند.

● چهل منبر لاهیجان
در غروب و شامگاه تاسوعا، بسیاری از اهالی محله قدیمی درهای خانه خود را به روی مردم باز می کنند و سینی بزرگی در ورودی خانه یا حیاط می گذارند و در آن به یادبود شهدای کربلا شمع روشن می کنند و با نوشیدنی و دیگر نذورات از میهمانان پذیرایی می کنند. بسیاری از زنان و مردان با تهیه چهل شمع، با پای برهنه و بدون اینکه با کسی صحبت کنند از این خانه به آن خانه رفته و شمع های خود را در چهل سقاخانه می گذارند و به صاحب خانه خرما می دهند و در عوض از برنجی که او جلوی درب ورودی خانه گذاشته است مشتی برداشته و می روند. برنج برداشته شده را با محصول برنج خود مخلوط می کنند تا خیر و برکت را بر آن بیافزاید.

● واحد در گرمای جنوب
اهالی جنوب به مرام معروفند، به بامرامی و ایستادن پای رفیق، همه با هم و متحد. عزای امام حسین در شهرهای جنوب نمودی از مرام جنوبی هاست. وقتی که عزارادان در هیات ها در حلقه های پر شمار گرداگرد نوحه خوان می چرخند و همزمان با نوحه او، با ریتمی هماهنگ محکم و کوبنده بر سینه می زنند، آنقدر محکم که ناله دست ها و سینه ها به عرش می رود. حرکت مواج، یکدست و آرام جمعیتی که سینه می زنند و متحد و موزون بخش هایی از سوگواره مداح را تکرار می کنند، از زیباترین و متاثرکننده ترین تصاویری است که مردم عزادار جنوب برای امام خود خلق می کنند. در بوشهر، خرمشهر، اهواز، بندرعباس، دیلم، گناوه آبادان و دیگر شهرها و روستاهای جنوب تصویر یکی است، همه شبیه به هم و حزن انگیز. عزاداران جنوب با نوای سنج و دمام که آغاز مراسم عزا را خبر می دهد گرد هم می آیند، آرام آرام حلقه های عزا را شکل می دهند و با نوای نوحه خوان بر سینه می زنند.

پاها را همزمان با ریتم نوحه جلو می برند و زبان ها همصدا و هماهنگ ترجیع بند نوحه خوان را ناله می کنند.
دست ها هم که به کار کوفتن بر سینه ها مشغولند. مجموعه این حرکت ها عزاداری جنوب را تشکیل می دهد. یک عزاداری غمگینانه و حزن انگیز. اوج اجرای سینه زنی، هنگام اعلام واحد توسط نوحه خوان است که در آخرین لحظات سینه زنی و دمام که دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا می گوید: «واحد» و گروه سینه زن یک صدا جواب می دهند: «الله واحد» و نوحه خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می خواند. بوشهر یکی از شهرهایی است که در این سبک و سیاق عزاداری از همه قدیمی تر و ریشه دارتر است. در «شام غریبان»، بوشهری ها در حالی که علم ها را به صورت خوابانده حمل می کنند، با حرکت در معابر عمومی و اجتماع در مساجد، تکایا و حسینیه ها با خاموش کردن چراغ ها و در فضای تاریک در غم شهدای دشت کربلا و حالات خاندان رسول الله(ص) اشک می ریزند.

● یقه بندان در خلخال
آیین عزاداری ویژه خلخالی ها برای محرم یقه بندان است، این آیین به مناسبت سومین روز شهادت امام حسین (ع) و شهدای کربلا برگزار می شود. در این آیین بر اساس یک سنت دیرینه، در تمام مساجد و حسینیه های شهر، شام پخته می شود تا هیچ یک از اهالی شهر از این سفره بی نصیب نمانند. اهالی خلخال در حسینیه ها، مساجد و منازلی که از بدو تولد در آن منزل ثبت نام کرده و جزو اهل دسته آن محسوب می شوند، حضور یافته و پس از برگزاری مراسم عزاداری و صرف شام، دکمه پیراهن سیاه یقه آنها توسط پیرغلامان که معمولا از سادات هستند با راز و نیاز و دعای سلامتی تا سال آینده بسته می شود. شهر خلخال دارای ده ها عباسیه، قاسمیه، اصغریه، اکبریه و حسینیه است که به ترتیب به نام های سقاخانه، مشعلدارخانه، چراغچی خانه، پیش خدمت خانه و فرش خانه معروف هستند. این اماکن مذهبی در دو محله بالا و پایین شهر قرار گرفته و معمولا هرکس در این شب در منزلی که از بدو تولد در آن توسط پدرش ثبت نام شده، حاضر شده و مراسم یقه بندان را انجام می دهد. برخی نیز با مراجعه به محل های مزبور و پس از بستن یقه خود، شام نذری را برای صرف با خانواده به منزل می برند و در این میان شام از دنیا رفتگان که نامشان از سال ها پیش در دفتر منازل ثبت شده به نوادگان آنها تحویل می شود. به گفته ریش سفیدان و پیرغلامان، بستن یقه پیراهن های سیاه عزاداران به معنای پایان ایام عزاداری محرم و ثبت علامتی برای عزاداران تا شروع محرمی دیگر در سال آینده است و این دکمه در سال آینده توسط صاحب پیراهن باز و پوشیده می شود.

● حمل شیدونه در دزفول
مردم عزادار دزفول، در روز عاشورا طاقی با چهار گلدسته را به حرکت درمی آورند که روی آن به سبک نقاشی های قهوه خانه ای، صحنه هایی از عاشورا به تصویر درآمده است. این طاق «شیدونه» نام دارد و نذورات مردم در آن پخش می شود. شیدونه ها به بزرگانی که در روز تاسوعا نقش داشته اند، اختصاص دارد.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد