درختچه قره قاج، گیاهی برای تزئین فضای شهری

شهرستان مدیترانه ای گیلانغرب که در غرب استان کرمانشاه واقع شده، دارای هوایی معتدل در تابستان و تا اندازه خاصی گرم، در فصول پاییز و زمستان است. برخورداری از این نوع آب و هوا که خاص نواحی مدیترانه است، باعث پیدایش اکوسیستم های گیاهی نادر و متعاقب آن، پوشش های جانوری غنی و در نوع خود منحصر به فردی شده است که وجود گونه نادر نباتی، مرسوم به «قره قاج»، یکی از این مواهب است. گونه مزبور، به صورت وحشی، با خواص دارویی و زینتی، در ۵ کیلومتری شهرستان معتدل گیلانغرب، بین دو اقلیم گرم و سرد موسوم به اکوتون، رویش داشته و جزو گیاهان مدیترانه ای محسوب می شود. بارزترین مشخصه این گیاه، متفاوت بودن دوره جوانه زدن و گل دهی آن است که اواخر پاییز جوانه زده و در زمستان، سبز می شود و در اواخر این فصل با شکوفایی گل های زرد و سفید، بهار را در دل زمستان، خلق می کند.

قره قاج یا قره تاج، درختچه‌ای است به ارتفاع ۱ تا ۳ متر و بیشتر که دارای برگ‌هایی مرکب از ۳ برگچه با دمبرگ دراز است. گیاه سرسبز «قره قاج» که در شهرستان زیبای گیلانغرب، به وفور یافت می شود، از خانواده «بقولات» یا «minoseae Leg» دارای ۳ زیرخانواده است که «Anagyrigsfoetiba» به زیر خانواده «Papiliononoi» یا پروانه واران (پروانه آسا) متعلق هست. (البته بعضی از گیاه شناسان، این سه زیر خانواده را، هر کدام یک خانواده مستقل می دانند، که در این صورت، درختچه «Anagarisfoetibe» جزو خانواده «Plionaceae P» محسوب می شود).

خانواده بقولات، بعد از خانواده کاسنی بزرگترین خانواده گیاهی هستند که شامل ۵۵ جنس و حدود ۱۳۰۰۰ گونه هستند و انتشار جهانی دارند و در حدود ۱۴۰ جنس از این تیره به عنوان درختچه های زینتی کاشته می شوند. نام علمی درختچه برای اولین بار توسط «لینه» (۱۷۷۸-۱۷۰۷) م- گیاه شناس معروف قرن ۱۸ میلادی و پدر علم رده بندی گیاهی، به کار برده شد.

«Anagyrigsfoetiba» حدود ۳۷۵ جنس را در بر می گیرد و به ۱۰ طایفه تقسیم می شوند که بیشتر در مناطق معتدله جنوبی و شمالی انتشار دارند. از نظر رده بندی گیاهی، زیر خانواده پروانه واران، از دو زیر خانواده دیگر، تکامل یافته ترند.

ویژگی های مرفولوژیکی گیاه
علاوه بر اینکه این گیاهان معمولا از ارتفاعی بین ۱ تا ۳ متر بهره مندند، دارای تخمدان فوقانی یک حجره ای نیز هستند. از مشخصات دیگر گیاه قره قاج، داشتن کاسبرگ به هم چسبیده می باشد که در انتها آزاد هستند. گلبرگ که خارجی ترین عضو گیاه به شمار می رود، در پشت قرار گرفته و دو تار داخلی دارد که به آن بال می گویند و دو تار دیگر داخلی ترین هستند که به آن ناو می گویند که غالبا بهم متصل و پرچم و مادگی را در بر می گیرد. گل های قره قاج، که به نوعی در شهرستان معتدل گیلا نغرب، زبانزد خاص و عام است به رنگ زرد و میوه اش به صورت نیام (شمشیر)، قوسی شکل، به درازای ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر و منتهی به نوک باریک و دراز است. در داخل میوه آن ۳ تا ۸ دانه به رنگ بنفش و شبیه دانه لوبیا جای دارد که اهالی شهرستان معتدل گیلانغرب به همین دلیل به آن شبدر لوبیا می گویند. دانه این گیاه خوش رنگ، آنقدر سخت است که ممکن است مدت ها در خاک بماند ولی سبز نشود. معمولا برای سبز شدن روی آن را خراش داده یا اسید کربنیک می ریزند. از تمام قسمت های گیاه با طراوت قره قاج، بوی نامطبوع استشمام می شود. دانه آن دارای اثر سمی است و خطر آن نیز در این است که اطفال آن را اشتباها با دانه لوبیا، مخلوط کنند. با مصرف دانه آن استفراغ های منجر به حالت خونی پیش آمده است و این مورد یکی از خواص بی شمار دارویی قره قاج است که تنها، دانه آن، قی آور است.

ترکیبات شیمیایی گیاه قره قاج
در اعضای مختلف این گیاه ۲ الکالوئید سمی، یکی به نام «سیتیزین Cytisine» و دیگری «آناژیرین Anagyrine» وجود دارد. الکالوئید اخیر که توسط «هاردی و allois در سال ۱۸۸۵ م از گیاه مذکور به دست آمد، در اندام های مختلف گیاه، مخصوصا در برگ و پارانشیم اعضای مسن، اشعه مغزی در بین آوندهای آبکش و بیشتر از همه در بین لپه های دانه یافت می شود. در دانه این گیاه علاوه بر آناژیرین، ماده روغنی و یک ماده ملون به رنگ زرد نیز وجود دارد.

اکوسیستم گیاه وحشی قره قاج
شرایط آب و هوایی: این درختچه زیبا، از نظر اقلیمی در مناطق آب و هوای معتدل مدیترانه ای و معمولا بین مرز دو اکوسیستم گرمسیری و سردسیری، موسوم به اکوتون دیده می شود. شهرستان مدیترانه ای «گیلانغرب» نمود بارز این شرایط آب و هوایی است که میزبان جنگل سبز «قره قاج» بوده و هست. محدوده مورد نظر، به دلیل واقع شدن در کوهستان سترگ زاگرس و محل عبور سیکلون های غربی، دارای بارش بین ۶۰۰-۵۰۰ میلیمتر است. درختچه زیبای قره قاج، در منطقه زمین لغزه «کاسه کران» روستایی دیدنی، از توابع دهستان سردسیر «چله» گیلانغرب دیده شده است که مرز بین دو اکوسیستم گرم گیلانغرب و اکوسیستم محسوب می شود.

زمین شناسی منطقه: ناحیه مورد نظر از بعد ژئومورفولوژی، یک زمین لغزه معروف می باشد که لایه آهک آسماری با ضخامت حدود ۱۰۰ متر، بر روی لایه «مارنی آهکی سازند پابده» لغزیده و سطح گسیختگی به مساحت ۹/۵ کیلومتر مربع و نیز توده لغزیده از سنگ و خاک به وسعت ۱۳/۵ کیلومتر مربع به وجود آمده است. این بهم ریختگی باعث نفوذپذیری نسبتا خوب خاک شده و پوشش جنگلی بسیار متراکم، خصوصا جنگل «قره قاج» در دامنه کوهستان را موجب شده است. در قسمت هایی از این منطقه که سطح بالای سازند مارنی فرسایش یافته، به علت نرمی و فرسایش پذیری شدید مارن دره های عمیق ناشی از فرسایش آبی به وجود آمده که متاسفانه به شکل لکه های سفید بدون درخت، در میان انبوهی از درختان کمیاب «بلوط» و «قره قاج» دیده می شود که تهدیدی فوق العاده جدی برای اکوسیستم منطقه است. خاک های رسوبی و آبرفتی، با آهک و مارن در اثر ناپایداری و لغزش با هم مخلوط شده و در بعضی جاها نیز حالت برش پی درپی به وجود آمده است. این تنوع خاک توانسته تنوع زیستی خاصی را به وجود آورد که وجود درختان متراکم بلوط نادر و قره قاج کمیاب و بوته های خاردار، حکایت از این پدیده دارد.

اثرات اکوسیستم «قره قاج»
موقعیت
این درختچه به صورت جنگلی، در حوزه آبخیز «دهستان سردسیر چله»، از توابع «گیلانغرب»، از روستای «کاسه کران» تا منطقه «تق توق»، در محل زمین لغزه بزرگ «کاسه کران» رویش داشته است. زمین لغزه مزبور، که اینک اکوسیستمی از گونه نادر، دارویی، زیبا، با طبیعت عجیب را در خود جا داده در زمان های بسیار دور، رخ داده است، به طوری که امروزه اثرات این لغزش بزرگ به خوبی معلوم است. عرض جغرافیایی آن (۳۴/۷-۳۴/۴) و طول (۴۶/۱۷ -۶/۱۴) شرقی، در ۵ کیلومتری شهرستان گیلانغرب، واقع شده است. این محدوده در دامنه شمال تا قدیس «سریوان» به مساحت تقریبی ۹۰۰ هکتار که منطبق بر زمین لغزش کاسه کران است رویش دارد. این درختچه نادر به دلیل ویژگی های متفاوتی که با سایر پوشش گیاهی دارد، تنوع زیستی خاصی را در منطقه موجب شده است که از این قرارند:
۱- اعتدال آب و هوا: این گونه کمیاب به دلیل تنوع در دوره رشد آن، خصوصیات ویژه ای را از نظر اقلیمی به وجود آورده است. چنانکه اواخر پائیز در نهایت شگفتی و تفکر در اسرار بقا، «قره قاج» جوانه می زند و تقریبا تا اواسط تیرماه، سبز است. این در حالی است که اکثر نباتات با شروع فصل خزان علاوه بر گرایش برگ ها به رنگ های زرد، ارغوانی و قهوه ای و سرانجام ریزش آنها و ورود به زمان خواب زمستانی، در حقیقت چهره سبز طبیعت را بی رنگ می کنند.

۲- حالت تزئینی بودن «قره قاج»: حالتی است که مقارن تجربه کردن درختان در خواب زمستانی، با شکوفا شدن گل های زرد و سفید، چنان زیبایی خاصی به منطقه می بخشد که گویی بهار، در زمستان خلق شده است و این مورد به خصوص، یکی از شاهکارهای طبیعت شهرستان زیبای «گیلانغرب» است که در طول سال ۲ بار بهار را تجربه می کند.

۳- حفاظت خاک: به دلیل تراکم زیاد گیاه کمیاب «قره قاج» مخصوصا در شاخ و برگ، از شدت بارش به سطح زمین، به نحو چشمگیری جلوگیری کرده و آب به آرامی در پای درختچه به زمین فرو می رود که هم موجب نفوذپذیری بیشتر می شود و هم اینکه خاک فرسایش نمی یابد. بنابراین وجود رطوبت در پای «قره قاج» باعث رشد گیاهان فراوان در همسایگی درختچه می شود.

۴- حفاظت از جانوران در مقابل سرمای زمستان و گرمای اواخر بهار: درختچه های زیبا و بسیار «پر اهمیت» «قره قاج» در اکثر مواقع آنچنان متراکم اند، که عبور و مرور دام ها و نیز افراد، در داخل آنها، به راحتی مقدور نمی باشد. به همین دلیل پناهگاه خوبی برای وحوش نادر منطقه که جزو ذخایر طبیعی کشور به شمار می روند، محسوب می شوند که این مهم در اکوسیستم کم نظیر «شهرستان زیبا و مدیترانه ای گیلانغرب» باید جدی تلقی شود. خصوصا آنکه تعدادی از جانداران، می توانند در تمام طول سال، حتی در تابستان که «قره قاج» لباس سبز خود را از تن بدر می کند، در لابه‌لا ی این گونه های ارزشمند گیاهی، مخصوصا برای جانوران، علاوه بر تداوم حیات، از خطرات در امان بمانند.

۵- خواص دارویی «قره قاج»: برگ، ساقه و ریشه این گیاه مقدس، در درمان بعضی از امراض، حکم کیمیا را دارد. چنانکه اثر مسهل بودن و ضد انگل آن و مصرف مقادیر زیاد آن، قی آور و قاعده آور است. اثر دانه گیاه، قوی تر از اعضای دیگر آن است. له شده برگ گیاه تازه، را به صورت «ضماد» بر روی «زخم ها» و «تومورها»، جهت بهبود آنها قرار می دهند و نیز دم کرده (۸ تا ۱۶ گرم) ساقه، برگ و ریشه، مسهل خوبی می تواند باشد.

۶- جهت تغذیه دام: قره قاج، خوراک مناسبی برای چرای دام ها می باشد (و این نکته حائز اهمیت است که شهرستان گیلانغرب هرساله میزبان صدها هزار راس گوسفند جهت تعلیف می باشد) و این مورد ویژه، این را می رساند که گیاه مزبور می تواند در مناطق دیگر شهرستان و جاهایی که آب و هوایی شبیه آب و هوای گیلانغرب دارد، کاشته شود. حتی در گلخانه ها.

۷- برگزاری اردوهای علمی و توریستی: «قره قاج» و اصولا جنگل سرسبز، با طراوت، کمیاب و بسیار سودمند آن، این استعداد و پتانسیل را دارا است که هر ساله، میزبان تورهای علمی و نیز گردشگری از داخل و خارج کشور باشد. مغناطیس گیاهی که مخصوصا طرفداران محیط زیست و گونه های مهم نباتی جهان را به سوی خود جذب می کند و چشم هر رهگذری را نوازش می دهد و این همت مسوولین را می طلبد.

جمع بندی و نتیجه گیری:
گونه ارزشمند گیاهی «قره قاج» درختچه ای از خانواده معروف به «بقولات» است که هم اکنون حیات این گیاه نادر به شدت در معرض خطر قرار دارد. ارتفاع آن بین ۱ تا ۳ متر و بیشتر نیز می رسد. درختچه ای است، پربرگ، سبز و خاص نواحی مدیترانه ای است که نمود بارز آن در شهرستان معتدل «گیلانغرب» به وفور یافت می شود. گیاه مذکور دارای صور علمی مختلف می باشد و نام آن در فرهنگ ها و کتاب های گیاه شناسی فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و ایتالیایی و عربی نیز آمده است. گیاه قره قاج که از تیره پروانه واران است، معمولا در اواخر پاییز که غالب گیاهان به خواب زمستانی می روند، جوانه زده و این جوانه ها در زمستان به برگ های سبزرنگ، با طراوت خاصی ظاهر می شوند و نزدیکی های اسفند شکوفا شده و به گل می نشینند. رنگ گل ها، زرد و سفید، در نهایت زیبایی میوه اش شبیه به لوبیا و بسیار سخت است. بویش از نزدیکی نامطبوع و دانه اش اثر سمی دارد. خواصش دارویی (قی آور و قاعده آور نیز حاوی ترکیبات شیمیایی و برای بهبودی تومورها، اولسرها و زخم ها)، تجویز می شود.

به دلیل فشردگی یا تنیدگی برگ ها و شاخه های آن، در جلوگیری از شدت بارش و دیگر نزولا ت جوی خصوصا تگرگ، بسیار حائز اهمیت است. این ویژگی منحصر به فرد در نوع خود باعث جذب جانوران در زمستان و حتی تابستان شده است، نیز بستری که هم اکنون قره قاج در آن رشد و نمو دارد از زمان های بسیار دور، به ویژه در ناحیه بین گیلانغرب و دهستان چله که تلا قی دو نوع آب و هوای گرم، سرد می باشد محل وقوع زمین لغزه بوده است. جدای از این توضیحات، قره قاج خوراک مناسبی برای دام می باشد و این مورد به خصوص لزوم نگرش متولیان امور دام کشور را می طلبد. برآیند این جمع بندی، توجه جدی سازمان حفاظت از جنگل ها نیز محیط زیست در داخل کشور و به تبع آن سازمان ملل (بخش محیط زیست)، برای شناسایی تکثیر و حفاظت از این گونه کمیاب، نیز اکوسیستم جنگل بلوط که قره قاج را در دامن خود پرورش داده، براساس «کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد ۱۹۹۸ م» است. همچنین این گیاه کم نظیر با زیبایی هایش، یک درختچه زینتی محسوب شده و می توان با کاشت آن در فضاهای شهری چشم شهروندان را نوازش داد و نهایتا با برگزاری تورهای علمی و گردشگری، مطالعه و تحقیق بر روی قره قاج، علاوه بر معرفی ذخایر طبیعی کشور، موجبات فراهم کردن ارز را به داخل کشور تسریع کرد.

منبع: روزنامه مردمسالاری

مطالب مرتبط:
چند اشتباه در نگهداری از گیاهان آپارتمانی و راهکارهای آن

دانستنی هایی که در آبیاری گیاهان خانگی مفید است

۱۰ نکته برای نگهداری از گیاهان آپارتمانی

گیاهی در جنگل‌های آمازون که می‌تواند جایگزین آمپول دندانپزشکی شود