تحولات موسیقى ایران در دورهٔ معاصر
دورهٔ پهلوى عصر تجدد در موسیقى ایران است. در این دوره مبانى جدیدى که از فرهنگ غرب اخذ شده بود، در موسیقى ایرانى مطرح شد و فرم‌هاى جدیدى در این موسیقى بوجود آمد. کار ضبط موسیقى رونق گرفت و موسیقى به میان مردم آمد. از طرف دیگر موسیقى اصیل ایرانى رو به فراموشى مى‌رفت. در این عصر نهادهاى ادارى در هنر موسیقى ایجاد مى‌شد. در دورهٔ محمدرضا شاه پهلوی، عصر دورى از سنن قدیم ملى و پذیرش فرهنگ جدید با الگوهاى غربى بود.
بعد از وقوع انقلاب اسلامى و پیروزى آن در بهمن ۱۳۵۷، ابتدا امور تولیدی، پژوهشى و اجرایى موسیقى متوقف شد. ارکسترها تعطیل شدند. شرکت‌هاى نوار پرکنى فعالیت خود را متوقف کردند و تنها تعداد معدودى از هنرمندان، به تولید موسیقى انقلابى پرداختند. ایران بعد از هفتاد سال داراى موسیقى انقلابى شد، و بعد خوانندگان و تلویزیون و کاباره‌ها راهى اروپا و امریکا شدند. پس از حکم حضرت امام خمینى در باب حرکت رحلیت موسیقى در سال ۱۳۶۷، باب آموزش و ترویج موسیقى باز شد. به گفتهٔ موسقیدانان دورهٔ پهلوى اول، رضاشاه موسیقى ملى ایران را بر موسیقى فرنگى ترجیح مى‌داد، اما رواج موسیقى فرنگى که عنوان علمى یافته بود را براى ترقى کشور مناسب‌تر مى‌دید. وى در سازمان موزیک نظام تغییراتى داد. اداره کل موزیک قشون را منحل کرد و اداره کل موزیک را جایگزین آن قرار داد. در عصر او مارش‌ها و سرودهاى نظامى بسیارى ساخته شد. در عصر رضاشاه کنسرت‌هاى عمومى و اجراى خوانندگان زن در ملاء عام مطرح شد. تدریس سرود در مدارس پایتخت آغاز شد که مؤسس این کار على‌نقى وزیرى بود. اولین مجله موسیقى به زبان فارسى در ۱۳۱۸ توسط اداره موسیقى کشور منتشر شد و تئاتر موزیکال جامعه باربد از این زمان آغاز شد.
در سال ۱۳۰۲ على‌نقى وزیر مدرسه عالى موسیقى را برپا کرد. در این مدرسه موسیقى ایرانى با نگرش جدیدى مبتنى بر اصول و قواعد موسیقى اروپایى تدریس مى‌شد. وى نخستین ارکستر بزرگ مرکب از سازهاى ایرانى و غربى را دایر کرد و به اجراى کنسرت و ضبط صفحه پرداخت.
در سال ۱۳۰۶ یک سلسله صفحه از تک‌نوازى تار وزیرى و آهنگ‌هاى او با ساز و ارکستر و صداى خانم روح‌انگیز ضبط شد. در سال ۱۳۰۷ مدرسه موزیک نظام زیر نظر وزیرى قرار گرفت. وزیرى بعد از به آتش کشیده شدن سینماى او در لاله‌زار – که مخصوص خانم‌ها تأسیس شده بود – کم‌کم منزوى شد و به اداره هنرستان موسیقى و تربیت شاگرد پرداخت. در اوایل ۱۳۱۴-۱۳۱۳ وزیرى که در مدرسهٔ موسیقار یا همان مدرسهٔ موسیقى دولتى فعالیت داشت، به دلیل تمرّد از دستور دولت از کار برکنار شد و انزواى او نزدیک به چهل سال طول کشید و دیگر فعالیت چندانى نکرد. در سال ۱۳۱۴ غلام‌حسین مین‌باشیان معاون اداره کل موزیک نظام، جاى وزیرى را گرفت و کم‌کم برنامه تدریس موسیقى ایرانى از هنرستان حذف شد. اما موسیقى‌دانان بزرگى چون مرتضى نى داود، ابوالحسن صبا، موسى معروفی، مرتضى محجوبی، قمر و دیگران فعالیت غیررسمى خود را ادامه مى‌دادند. در سال ۱۲۹۷ ادارهٔ موسیقى کشور زیر نظر غلام‌حسین مین‌باشیان رسماً تأسیس شد و اولین دورهٔ مجله موسیقى به سردبیرى صادق هدایت در این زمان منتشر شد. برنامه موسیقى کشور محدود به اجراى سرود و مارش و قطعاتى از موسیقیدان‌هاى غربى بود. رضاشاه دستور منع تظاهرات مذهبى از جمله تعزیه را صادر کرد و موسیقى مذهبى در ایران آن زمان رو به نابودى رفت. کار ضبط صفحه رونق بسیارى گرفت و وجود بهترین استادان موسیقى ایرانى در ”رادیو تهران“ این استقبال را بیشتر کرد. روى‌هم رفته نسل دوم موسیقیدان‌هاى ایرانى که شاگردان درویش‌خان بودند، رهبرى موسیقى اصیل را در دست داشتند و به ترتیب شاگردان و اجراى برنامه مشغول بودند.
در عصر رضاشاه فرم‌هاى موسیقى ایرانى متنوع‌تر شد و آثار زیبایى در زمینه ترانه و تصنیف در زمینه‌هاى عشقی، ملى و میهنى پدید آمد. در مجموع عصر رضاشاه عصر پدید آمدن نهادهاى دولتى در موسیقى بود.
عصر پهلوى دوم نیز صرفنظر از مدتى کوتاه، عصر دورى از سنن قدیم ملى بود. از شهریور ۱۳۲۰ ش. و اشغال تهران به‌دست متفقین، امور ادارى موسیقى در محاق تعطیل و به تعویق افتاد.
على‌نقى وزیرى به‌جاى غلام‌حسین مین‌باشیان به ریاست اداره موسیقى کشور منصوب گردید. وزیرى براى موسیقى ایرانى و موسیقى غربى برنامه آموزش عظیم کرد ولى کار او با مخالفت شدید هنرجویان مواجه شد.
در سال ۱۳۲۰ ش. ارکستر هنرستان موسیقى کنسرت‌هاى بسیارى برگزار کرد و دوره جدید مجله موسیقى به ریاست روح‌الله خالقى منتشر شد. اجراى موسیقى در سینماها و تئاترها رونق مجدد گرفت.
در سال ۱۳۲۳ ش. پیشنهاد حذف موسیقى ایرانى از برنامه دروس هنرستان مطرح شد و موسیقى‌دانان تحصیل‌کردهٔ اروپا هدایت جریان موسیقى رسمى کشور را در دست گرفتند. روح‌الله خالقی، انجمن دوستداران موسیقى ملى را در اسفند ۱۳۲۳ تأسیس کرد و کنسرت‌هاى موفق بسیارى برگزار کرد. مجلهٔ چنگ نیز در سال ۱۳۲۵ ش. به صاحب امتیازى روح‌الله خالقى منتشر شد. انجمن موسیقى ملى نقش مهمى را در احیاى هویت ملى و تقویت حس وطن‌پرستى ایفاء نمود.
وزیرى از ۱۳۲۵ ش. از امور موسیقى کشور کنار رفت و به تدریس در دانشگاه مشغول شد. ارکستر سمفونیک تهران در همین سال‌ها شکل گرفت و موسیقى ایرانى به‌کل از برنامه آموزشى حذف شد. در سال ۱۳۲۶ ش. اداره هنرهاى زیبا تأسیس شد و کمیسیون موسیقى در آن شروع به‌کار کرد.
روح‌الله خالقى ریاست وقت دبیرخانه ادارهٔ هنرهاى زیبا، در سال ۱۳۲۸ موفق شد هنرستان موسیقى ملى را تأسیس کند. در هنرستان، سازهاى ایرانى تدریس مى‌شدند و بهترین استادان موسیقى وقت از قبیل ابوالحسن صبا، موسى معروفی، حسین تهرانى در آن درس مى‌دادند. هنرمندان بزرگى چون هوشنگ ظریف و جلال ذوالفنون در همین دوره در هنرستان (۱۳۳۸-۱۳۲۸ ش.) تحصیل کرده‌اند.
هنرستان عالى موسیقى نیز منحصراً به تعلیم موسیقى غربى مشغول بود و استادانى چون پرویز محمود، مهدى برکشلى و مرتضى حنانه در آن تدریس مى‌کردند. آخرین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران در بهار ۱۳۲۸ ش. به رهبرى پرویز محمود اجرا شد و او بعد از آن به آمریکا رفت و بعد جانشینان او روبن صفاریان، مرتضى حنانه و حشمت سنجرى رهبرى ارکستر را برعهده گرفتند. طبقه روشنفکر به این موسیقى بسیار توجه داشتند.
در سال ۱۳۳۴ ش. به ابتکار داود پیرنیا برنامهٔ گل‌ها را در تشکیلات موسیقى رادیو پایه‌‌ریزى کرد. ارکستر بزرگ گل‌ها و ارکستر بزرگ اداره رادیو تأسیس شد و بهترین هنرمندان وقت از قبیل روح‌الله خالقی، ابوالحسن صبا و مرتضى محبوبى و بنان و … در آن شرکت داشتند. زیباترین آثار گروه نوازى و تک‌نوازى موسیقى ایرانى در همان ایام ضبط و اجرا شدند. این زمان را عصر طلایى شکوفایى موسیقى ایرانى نام گذاشته بودند.
در سال ۱۳۳۸ تلویزیون ملى ایران تأسیس شد و برنامه‌هایى در زمینه موسیقى پخش کرد. نخستین کنگرهٔ بین‌المللى موسیقى در تهران در سال ۱۳۴۰ برپا شد و در آن حفظ سنن اصیل موسیقى را موردنظر قرار دادند. در سال ۱۳۴۴ ش. بخش موسیقى دانشکده هنرهاى زیبا با همکارى نورعلى برومند و مهدى برکشلى بنیان گذاشته شد. در سال ۱۳۴۶ ش. تالار رودکى گشایش یافت و برنامه‌هاى بسیارى از موسیقى اروپایى و ایرانى طى سال‌ها در آن اجرا شد. اولین جشن هنر شیراز در سال ۱۳۴۶ ش. با شرکت موسیقیدانان بزرگ در شیراز افتتاح شد و تا ده سال این برنامه ادامه داشت. در بخش موسیقى آن بزرگترین هنرمندان خارجى و داخلى حضور داشتند. در سال ۱۳۴۹ ش. مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقى ایران تأسیس شد. در سال ۱۳۵۱ ش. نوازندگان قدیمى تمام ارکسترهاى رادیو بازنشسته شدند و باقیماندهٔ آنها ارکستر بزرگ رادیو و تلویزیون ملى ایران را تشکیل دادند.این ارکستر را فریدون ناصرى و فرهاد فخرالدینى رهبرى مى‌کردند. در سال ۱۳۵۱ ارکستر اُپراى تهران به رهبرى لوریس چکناواریان مستقل از ارکستر سمفونیک تهران تأسیس شد.
واقعه مهم در موسیقى اصیل ایرانی، تشکیل گروه شیدا در واحد موسیقى سازمان رادیو و تلویزیون بود. این گروه به سرپرستى محمدرضا لطفى از سازهاى ایرانى تشکیل شده بود. بازسازى تصانیف و قطعات قدیمى از اهداف این ارکستر بود. در سال ۱۳۵۴ نیز گروه عارف به سرپرستى پرویز مشکاتیان و حسین على‌زاده با همان گروه شیدا آغاز به کارکرد و قطعات زیباى موسیقى قدیمى را بازسازى کرد و به اجرا گذاشت.
با وقوع انقلاب در سال ۱۳۵۷ کار موسیقى به تعویق افتاد. با تعطیل ارکستر سمفونیک، نوازندگان خارجى به کشور خود بازگشتند. تنها دو گروه شیدا و عارف همگام با جریان انقلاب پیش مى‌رفتند. متعاقب این جریان ارکسترهایى که سال‌ها براى آنها زحمت کشیده شده بود، ناگهان از هم باشید و آموزش موسیقى ممنوع شد و تمام امور تولیدی، پژوهشى و اجرایى موسیقى متوقف گشت. کمى قبل از اوج‌گیرى انقلاب شمار قابل توجهى از خوانندگان رادیو و تلویزیون و کاباره‌ها بار سفر بستند و راهى اروپا و امریکا شدند. در آخر به دستور صادق قطب‌زاده، ریاست وقت رادیو و تلویزیون، تمام ارکسترهاى رادیو منحل اعلام شدند. موسیقى هنرى در این دوران تاوان ابتذال رایج در موسیقى ”روز“ دورهٔ قبل را پس مى‌داد. البته سرودسازى ادامه داشت اما کلیت موسیقى در حال انحلال و اضمحلال بود. تحریم موسیقى از طرف دولت و تعطیلى مراکز آموزش حدود ده سال طول کشید و در این مدت کلاس‌هاى آزاد بودند که ترویج موسیقى را به‌عهده داشتند. در این سال‌ها هنرمندان ارزنده‌اى نیز دست به مهاجرت زدند.
جریان هشت سالهٔ جنگ تحمیلى و مسائل ناشى از آن امکان پرداختن به موسیقى را از بین مى‌برد و البته تکلیف موسیقى از نظر فقهى روشن نبود. این دورهٔ هشت نُه ساله به سرودسازى و ساختن موسیقى فیلم و تولید چند نوار کاست گذشت که در سطح هنرى خوب و والایى اجرا شده بودند از جمله نوارهایى از محمدرضا شجریان و شهرام ناظری. در سال ۱۳۶۷ ش. رهبر انقلاب و بنیانگذارى جمهورى اسلامى ایران، حضرت امام خمینى (ره) فتوایى در باب حرمت رحلیت موسیقی، فرصتى گرانبها براى اهل هنر فراهم کردند. از این به بعد آموزش و ترویج موسیقى آزاد شد. هنرمندان فعال‌تر شدند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى نیز در جشن‌هاى بزرگداشت انقلاب (دهه فجر) هر سال، برنامه‌هاى پربارى را تدارک مى‌دید. نخستین فصل‌نامهٔ موسیقى با عنوان آهنگ چاپ شد و در سال‌هاى ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸ ش. از هنرمندان برگزیده موسیقى ایرانى رسماً تجلیل به‌عمل آمد.
در سال‌هاى ۷۰-۱۳۶۹ به بعد رشته تولیدى موسیقى با حمایت رسمى تالار اندیشه حوزه هنرى ابعاد بى‌سابقه‌اى یافت. جشنواره‌هاى تخصصى فراوان برگزار شدند. هنرستان‌هاى موسیقى بازگشایى شدند و ارکسترهاى بسیارى برگزار گردید. این ده سال، دوران رونق و وفور کتاب‌هاى موسیقى بود. بخش موسیقى دانشکده هنرهاى زیبا در سال ۱۳۶۷ و متعاقب آن در دانشگاه هنر و دانشگاه آزاد افتتاح شد. در سال ۱۳۶۹ هنرستان مستقل موسیقى و در سال ۱۳۷۰ بخش موسیقى دانشگاه سوره افتتاح شد. کنسرت‌هاى پژوهشى – آموزشى رونق گرفت و هنرمندان در جشنواره‌هاى خارجى درخشیدند و برنامه‌هاى فراوانى در زمینه معرفى موسیقى ایرانى برگزار شد.
از وقایع مهم سال ۱۳۷۸ انتخاب استاد على تجویدى موسیقیدان برجسته ایرانى به‌عنوان مرد سال از طرف یکى از معتبرترین دانشگاه‌هاى ایالات متحده امریکا بود.
واحد موسیقى صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران نیز با تولید برنامه‌هاى موسیقى و پخش آنها، نقش مهمى در موسیقى سال‌هاى گذشته داشته است. در سال ۱۳۶۷ با انتصاب على معلم به مدیریت واحد موسیقى صدا و سیما، حرکت جدیدى در توجه به موسیقى پاپ آغاز شد. تولید ترانه‌هاى پاپ و ویدئو کلیپ‌ها افزایش یافت و کنسرت‌هاى موسیقى پاپ در تالارها و فرهنگسراها و سینماها ادامهٔ این حرکت بود. هدایت این جریان را از فریدون شهبازیان موسیقى‌دان نامى مى‌دانند. طى سال‌هاى اخیر شاهد درخشش هنر موسیقى‌دانان ایرانى در صحنه‌هاى خارج از کشور هستیم. در موسیقى‌هاى مقامى نیز نام ایران بر تارک موسیقى‌هاى جهان مى‌درخشد.
منبع: سایت تخصصی موسیقی سنتی و اصیل ایرانی